ابن مسکویه،مورخی کتابدار

ابن مسکویه. احمدبن محمد ابن مسکویه (برخی متون: ابوعلی) مورخ، فیلسوف، پزشک، کتابدار، و ادیب پرآوازه ایرانی که از تاریخ تولد وی اطلاع دقیقی در دست نیست، اما چون در تجارب‌الامم  (1: ج 2، ص 136ـ 137) به طول مصاحبت و کثرت مجالست خود با ابومحمد مهلبی وزیر معزّالدوله بویهی (وزارت: 339-352) اشاره کرده است و نیز در جای دیگر خود را، در همان تاریخ، مصاحب وزیر می‌شمرد (1: ج 2، ص 146)، شاید در حوالی سنه 320 متولد شده باشد.

از دوران رشد ابوعلی اطلاع چندانی در دست نیست. چنان‌که خود می‌گوید در جوانی به تشویق پدر به ادب و شعر روی آورده (2: 49-50) و به مطالعه استطاله‌الفهم جاحظ پرداخته است (5:3) و در آن از وجود جاویدان خرد هوشنگ شاه آگاه گردیده است. به گفته ابوحیّان، مسکویه در آغاز کار سخت در اندیشه کیمیاگری بود و آن را نزد ابوطیّب کیمیایی رازی می‌آموخت (4: ج 1، ص 35). وی شیفته کتاب‌های محمدبن زکریای رازی و جابربن حیّان بود، و به تاریخ نیز توجه داشت و تاریخ طبری را نزد ابن‌کامل، که از مصاحبان محمدبن جریر طبری بود، فراگرفت. علوم اوایل (دانش یونان) را هم نزد ابن خمّار آموخت. وی در این علوم، به‌ویژه در منطق و پزشکی، دستی قوی داشت چنان‌که او را "بقراط دوم" گفته‌اند (15:3 ـ 16).

گویا ابن مسکویه، پس از کسب دانش بسیار، حلقه‌ها و مجالسی ترتیب داده و در آنها به تدریس پرداخته است. ابوسلیمان ضمن بر شمردن آثار وی می‌گوید که این آثار در جلسات تدریس، نزد او، خوانده می‌شد (347:5).

برخی مسکویه را از استادان ابوحیّان شمرده و کتاب الهوامل و الشوامل را که پاسخ مسکویه به پرسش‌های ابوحیّان است، دلیلی بر این مدعا دانسته‌اند (8: ج 1، ص 31).

مسکویه ظاهراً پس از گذراندن بیست ساله نخست عمر خود در ری (9: ج 1، ص 254)، به بویهیان بغداد پیوست و حدود دوازده سال مصاحب و ندیم خاص ابومحمد مهلبی، وزیر معزّالدوله بود (346:5-347). آن‌گاه هفت سال (353-360) در خدمت و مصاحبت ابوالفضل ابن‌عمید، وزیر رکن‌الدوله بویهی زیست و خازن (کتابدار) کتابخانه او در ری بود (347:5). از آن پس ظاهراً به خدمت ابوالفتح ابن‌عمید، وزیر رکن‌الدوله و مؤیّدالدوله پیوست و چون ابوالفتح به قتل رسید مسکویه از خدمت به صاحب‌بن عبّاد، وزیر جدید مؤیّدالدوله، سرباز زد (7: ج 1، ص 96). وی سپس در شیراز به عضدالدوله، سلطان بزرگ آل بویه، پیوست و در زمره ندیمان و رسولان او در آمد و کتابدار کتابخانه و مسئول بیت‌المال وی شد و تا مرگ عضدالدوله در همین شغل ماند (347:5؛ 6: ج 3، ص 159). به نوشته مقدسی، همه مصنّفات زمان در کتابخانه او گرد آمده بود (449:12). او خود نیز به گنجوری مالی برای عضدالدوله اشاره‌ای کرده و تجارب‌الامم را به نام او نوشته و، در مقدمه آن، خود را از کارگزاران ویژه او خوانده است (1: ج 1، ص 51-53).

چون صمصام‌الدوله جانشین پدر شد، مسکویه با او پیوندی نزدیک یافت (347:5) و در مجالس علمی و فرهنگی ابن‌سعدان، وزیر صمصام‌الدوله، حاضر می‌شد. به گفته ابوسلیمان، وی پس از صمصام‌الدوله، همچنان در خدمت بزرگان دیگر دربار ری بود (347:5). در آغاز کار، با گروهی از دانشمندان، از جمله ابن‌سینا و بیرونی، در خدمت خوارزمشاه بود و در آنجا از پیوستن به سلطان محمود که آن گروه را از خوارزمشاه طلب کرده بود خودداری کرد (6: ج 3، ص 159).

ابن مسکویه آثار بسیاری شامل کتاب و رساله در زمینه‌های مختلف نظیر تاریخ، اخلاق، فلسفه، کیمیا، و داروشناسی دارد و قطعاتی نیز از اشعار عربی و وصایای او بر جای مانده است. بخشی از این آثار به چاپ رسیده و بخشی به‌صورت خطی موجود است، شماری از آثار وی نیز تاکنون یافت نشده است.

ابن مسکویه روزهای آخر عمر را در اصفهان گذراند و در 421ق. در آن شهر چشم از جهان فرو بست و همانجا نیز مدفون شد. محل دفن او مورد اختلاف است (9: ج 1، ص 257؛ 10: ج 2، ص 540؛ 11: ج 8، ص 208).

مآخذ: 1) ابن مسکویه، احمدبن محمد. تجارب‌الامم. به کوشش ابوالقاسم امامی. تهران: سروش (انتشارات صداو سیما)، 1366؛ 2) همو. تهذیب الاخلاق. به کوشش قسطنطین زریق. بیروت: الجامعه الامیرکیه فی بیروت، 1966 م. = 1386 ق. = 1345؛ 3) همو. جاویدان خرد (الحکمه الخالده). به کوشش عبدالرحمن بدوی. تهران: 1358؛ 4) ابوحیّان توحیدی، علی بن محمد. الامتاع و المؤانسه. به کوشش احمد امین و احمد زین. قاهره: لجنه التألیف و الترجمه و النشر، 1942م = 1361 ق. = 1320؛ 5) ابوسلیمان سجستانی، محمدبن طاهر. صوان الحکمه و ثلاث رسائل. به کوشش عبدالرحمن بدوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1974 م. = 1394 ق. = 1352؛ 6) امین، محسن. اعیان‌الشیعه. به کوشش حسن امین. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1983 م. = 1403 ق. = 1361؛ 7) ثعالبی، عبدالملک بن محمد. تتمه الیتیمه. به کوشش عباس اقبال آشتیانی. تهران: مطبعه فردین، 1353؛ 8) حوفی، احمدمحمد. ابوحیان التوحیدی. قاهره: 1376 ق. = 1335؛ 9) خوانساری، محمدباقر بن زین‌العابدین. روضات‌الجنات. تهران: اسلامیه، 1390 ق. = 1348؛ 10) قمی، عباس. سفینه بحار الانوار. تهران: 1355؛ 11) مدرس، محمدعلی. ریحانه‌الادب. تبریز: چاپخانه شفق، 1349؛ 12) مقدسی، محمدبن احمد. احسن التقاسم. لیدن: بریل، 1906 م. = 1324 ق.