نام نشریه : کتابداری و اطلاع رسانی
شماره نشریه : ۲۶ شماره دوم، جلد ۷
پدیدآور : محمد سوهانیان حقیقی
● مقدمه
کار وجین، بخشی از فرآیند مجموعه سازی در کتابخانه ها به شمار می رود که همانند سایر امور مرتبط با مدیریت و توسعة مجموعه، نیازمند دقت نظر و توجه می باشد. وجین را می توان به عنوان یکی از معیارهای ارزیابی کیفیت و کارآیی کتابخانه ها نیز مورد توجه قرار داد. با این حال، تاکنون دست کم در متون فارسی توجه کمتری به آن شده است.
در این مقاله، ضمن بیان اهمیت و جایگاه وجین در فعالیت های کتابخانه، جنبه های مختلف این موضوع، با تکیه بر برخی از پژوهش های صورت گرفته در این خصوص مورد بررسی قرار می گیرد و به عمده ترین چالش های موجود در این زمینه اشاره می شود.
● اهمیت و ضرورت وجین
تا قرن ها جمع آوری و نگهداری کتاب و دیگر آثار مکتوب در هر شکل و قالبی، گرایش عمومی بیشتر کتابخانه ها در جوامع مختلف بود. چنین رویکردی، هرچند در عصر نسخ خطی و کتاب های پوستی، در زمانی که دایرة دانش وسعتی محدود داشت و مخاطبان آثار مکتوب را اقلیتی کوچک تشکیل می دادند و کتابخانه ها در حفظ و نگهداری آنچه می یافتند مجد ّانه می کوشیدند پسندیده به نظر می رسید، اما گذشت زمان و گسترش مرزهای دانش، اختراع چاپ و رفع محدودیت در نشر آثار، توسعة سوادآموزی در میان عامة مردم و تنوع در جامعة مخاطبان کتابخانه ها و نوع کتابخانه ها موجب شد تا مقبولیت چنین نگرشی با تردید مواجه گردد. به این ترتیب نه تنها خوانندگان خود را ناچار به انتخاب و گزینش یافتند بلکه کتابخانه ها نیز هریک مطابق با خط مشی و رسالت خود، به امر مجموعه سازی و مجموعه گستری دست زدند.
در قرن هفدهم، درحالی که دیدگاه «گابریل نوده» کتابدار فرانسوی مبنی بر این که: «هیچ کتابی هرگز آنقدر بد و مبتذل نیست که هیچ گاه مورد استفاده قرار نگیرد» (تامپسون،۱۳۶۶: ص.۵۴). حکایت از همان شیفتگی قدیمی نسبت به جمع آوری آثار مختلف می نمود، شتاب صنعت نشر و رشد انتشارات، «لایپنیتز» کتابدار دانشمند آلمانی را بر آن داشت تا مشابه «مالتوس» جمعیت شناس بعد از خود، بدبینانه اظهار دارد که: «اگر جهان هزار سال دیگر بدین شیوه ره سپرد، با سرعتی که امروزه کتاب نوشته می شود، می ترسم لازم باشد تمام شهرها به کتابخانه تبدیل شود» (موکهرجی، ۱۳۶۸: ص. ۱۹۳). هر چند این پیش بینی مبالغه آمیز می نمود، اما هشداری بود تا صاحب نظران درصدد یافتن راه حلی برای پیشگیری از آن برآیند. به نظر می رسد کتابداران راه حل این مشکل را نیز در قوانین ساده و عمیق فیلسوف کتابداری هند یافتند، بویژه در قانون آخر وی که اظهار می دارد «کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویا است» و بنابراین همانند هر موجود زنده ای دارای زایش و میرش است. با چنین نگرشی است که یکی از کتابداران در حدود نیم قرن قبل جسورانه اعلام می دارد که «اجازه ندهید کتابی در قفسه ها باقی بماند مگر این که شخصی برای به دست آوردن آن به مبارزه برخیزد. این باید فلسفة پذیرفته شدة کتابخانه ها باشد. مفهوم ایستای کتابخانه ها به عنوان ذخیره گاه باید از میان برود و به جای آن تصویری از کتابخانه به عنوان نظامی جاری و پویا، و مجرایی که در آن کتاب ها راه خود را از ناشر تا مرحلة امحا طی می کنند را جایگزین سازیم» (Hardin, ۱۹۴۷:p. ۱۲۰ ۱۲۴).
در آن چه پیشتر ذکر شد، عمده ترین دلایلی که وجین را برای کتابخانه ها ضروری می سازد بیان گردید ـ دلایلی مانند نیاز به کنترل رشد مجموعه و حفظ روزآمدی و پویایی آن، کمبود فضا، نیاز جامعة استفاده کننده، و خط مشی و سیاست مجموعه سازی کتابخانه. مواردی از این گونه دستمایة پژوهش های متعددی گردیده و کتابداران را بر آن داشته است تا در صدد یافتن راه حل های مناسب برآیند. «اتلت» پنج سؤال اساسی را که کتابداران هر گاه کتابخانه هایشان به نقطة انباشتگی رسید، باید نزد خود برای آن پاسخی بیابند، چنین مطرح کرده است (Ettelt,۱۹۹۲: p. ۲۵۷ ۲۵۹) :
۱) چند درصد از کتاب ها تاکنون مورد استفاده قرار گرفته؟
۲) چند درصد از آثار، یک بار در سال مورد مراجعه قرار گرفته؟
۳) چه حوزه های موضوعی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته؟
۴) چرا مجبور به خرید کتاب های جدید زیادی هستیم و آیا نمی توان از حجم آن ها کاست؟
۵ ) و احتمالاً این که تا چه میزان در کار وجین دچار اشتباه شده ایم (یا چقدر واقعاً نیازمند کتابخانة بزرگتری هستیم)؟
توجه به مطالعاتی که در این زمینه انجام شده ضرورت پرداختن به این پرسش ها را نشان می دهد. برای مثال «اسلات» خاطرنشان می سازد که بیش از ۳۹ درصد کتاب های خریداری شده توسط کتابخانه دانشگاه «پیتسبورگ» در شش سال اول مورد استفاده قرار نگرفته است (Bernholz, ۲۰۰۲). همچنین مطالعه ای که در سال های بعد بر روی مجموعة علوم سیاسی کتابخانة «کنت» دانشگاه ایالتی شمال شرق «میسوری» انجام شد نشان داد که ۶۱ درصد مجموعة آن، یا مورد استفاده قرار نگرفته یا تنها یک بار مورد استفاده قرار گرفته است (Banks, ۲۰۰۲).
این همه مؤید این نکته است که امروزه جنبه های مالی در مدیریت کتابخانه ها تغییر یافته و لزوم استفاده مؤثر از تمامی راهکارها، بهره گیری از وجین را به عنوان وسیله ای عملی در توسعة مجموعه، ضروری می سازد (Bernholz, ۱۹۹۷).
سخن آخر در این باره از قول «گاردنر» نقل می شود، که به عنوان نتیجه گیری از بحث خود در این باره اظهار می دارد: وجین کاری عکس گزینش مواد است و با همان دقت باید انجام شود. زمانی که کتابخانه ها دریابند که کتابخانه باید دارای مجموعه ای برنامه ریزی شده و نه مجموعه ای به تصادف گردآمده باشد و هدف کتابخانه، خدمت هرچه بهتر به مراجعان خود است، آن گاه می توان نتیجه گرفت که وجین بخشی جدایی ناپذیر از فرآیند حفظ مجموعه است. وجین درست به اندازة انتخاب، کاری خلاقانه است. افزون بر آن، نیازهای بیشتر مراجعان در طی سال ها تغییر می کنند، موضوع های تازه به برنامه های آموزشی دانشگاهی و آموزشگاهی راه می یابند و موضوع های کهنه تر حذف می شوند. ضروری است که مجموعه های کتابخانه ای چنین دگرگونی هایی را بنمایانند. در کتابخانه های عمومی علائق مراجعان مدام تغییر می کنند، حتی مراجعان کتابخانه ها تغییر می کنند و کسانی که اکنون به کتابخانه هاسر می زنند با کسانی که دهة قبل به آنجا رفت وآمد می کردند بسیار متفاوت اند. پس ضروری است مجموعه های کتابخانه ها نیز با چنین تغییراتی همگام شوند (گاردنر ۱۳۷۶: ص. ۳۱۳ ۳۱۲).
● معیارها و روش ها
هرچند تعیین معیارها و ملاک های مناسب برای وجین منابع تا اندازة زیادی به نوع کتابخانه و خط مشی و سیاست پذیرفته شدة هر کتابخانه بستگی دارد، با این حال به برخی از رهنمودها و روش های ارائه شده در این زمینه که مقبولیت عام یافته اند اشاره می شود. [۱] به عنوان مثال، «سِگال» اظهار می دارد: کتاب ها «عمر مفید»ی دارند، اما زمانی که این دوران به پایان رسید باید «بازنشسته» شوند. این کار با به کارگیری راهبردی نظام مند که کارآیی مجموعه را برای استفادة مؤثر و قابل اعتماد افزایش دهد و تسهیل و تسریع در خدمت به افرادی که برای یافتن حقایق، اطلاعات و گزارش های موردنیاز خود به آن مراجعه می کنند، انجام می پذیرد. راهبرد او از سه بخش تشکیل شده: مد ّت زمانی که از تاریخ انتشار اثر سپری شده؛ آخرین تاریخی که یک اثر مورداستفاده قرار گرفته؛ و بررسی عوامل مختلفی که او به آن برچسب «کهنگی» می زند، شامل: اطلاعات نادرست، ظاهر ناخوشایند، آثار قابل جایگزینی با چاپی جدیدتر یا منبعی بهتر، و آثاری که دربرگیرندة اطلاعاتی سطحی یا بی ارتباط با مجموعة کتابخانة موردنظر می باشند (Segal, ۱۹۸۰).
شیوة دیگر که بوسیلة «اسننلی اسلات» ابداع شد، متکی بر پژوهشی است که نشان می دهد بهترین عامل برای پیش بینی استفاده از مواد مجموعه در آینده، میزان استفاده از آن در گذشته است. وی «مدت زمانی که یک کتاب مابین دو نوبت استفادة مطلوب از آن، در قفسه باقی مانده است» را به عنوان یک متغیر پیشنهاد می کند و آن را بهترین راه برای ایجاد مجموعة هستة کوچکتری که سطح معینی از استفادة احتمالی در آینده را برآورده خواهد ساخت می داند (S.J. Slote,۱۹۹۷: p. ۴۹ ۵۰).
احتمالاً مشهورترین شیوة وجین برای کتابخانه های عمومی شیوة crew [۲]یا «بررسی، ارزیابی و وجین» مستمر می باشد. در این دستنامه ضمن برشمردن مهم ترین توصیه ها و ملاک ها برای شروع وجین مجموعة کتابخانه با بهره گیری از رده بندی دیویی، جدول زمانی برای وجین موضوعی آثار در رده های مختلفی ارائه شده است. به این ترتیب می توان آثاری را که احتمالاً در هر رده نامزد وجین می باشند شناسایی کرد (Boon, ۱۹۹۵).
معمولاً برخی از آثار نظیر آثار کلاسیک، منابع تاریخی محلی، و آثاری که به خاطر ویژگی های خاص (مانند ارزش هنری، اطلاعات منحصربه فرد، ارزش های آرشیوی و تاریخی، و...) دارای اهمیت می باشند، واجد شرایط نگهداری دائم دانسته می شوند و در شمار آثار وجین شده قرار نمی گیرند.
● فواید و مزایای وجین
به منظور توجیه ضرورت انجام وجین در مجموعة منابع کتابخانه، کتابداران سعی کرده اند جنبه های مثبت این امر را شناسایی و معرفی کنند. مثلاً «سِگال» اظهار می دارد که وجین شش مزیت دارد: صرفه جویی در فضا، صرفه جویی در وقت کارکنان و مراجعان، خوشایندتر ساختن کتابخانه، افزایش اعتبار مجموعه به سبب روزآمدی آن، شناسایی عناوینی که نیازمند تعمیر یا تعویض می باشند، و ارائة بازتابی از نقاط قوت و ضعف مجموعه (۱۹۸۰:۳).
«تروسول» اظهار می دارد که مؤثرترین نتیجه ای که از فرآیند وجین حاصل می شود حفظ موجودی کتابخانه در سطحی قابل قبول و راهی برای کاهش ناخرسندی مراجعه کننده ای است که در جستجوی اثری خاص می باشد (Trueswel, ۱۹۶۰:p.۲۰ ۲۵). «پنلوپ مکی» پس از استفاده از شیوة «اسلات» مشاهده کرد که رابطة مثبت و محکمی میان کاهش موجودی مخزن درپی وجین، و افزایش میزان استفاده از مجموعه وجود دارد. به این ترتیب وجین باعث می شود تا شلوغی و به هم ریختگی قفسه ها سریعاً کاهش یابد و با کنارگذاشتن مواد کم استفاده، آمار استفاده از منابع مجموعه افزایش یابد، زیرا آثاری که باقی می مانند آسان تر یافت می شوند (Mekee, ۱۹۸۱:p. ۲۹۸).
نتایج پژوهشی که توسط «دیلوِکو» و «گوتلیب» (در سطح ۲۹۸ واحد از کتابخانه های عمومی کانادا و آمریکا) انجام شد و به تازگی انتشار یافته است نیز دیدگاه کتابداران را در جنبه های مختلف فرآیند وجین در سال های اخیر نشان می دهد. یکی از عمده ترین یافته های آن پژوهش نگرش مثبت اکثریت قاطع کتابداران (بیش از ۸۳ درصد) نسبت به این امر می باشد. اعتقاد قاطعی وجود دارد که وجین، میزان استفاده از کتاب ها را افزایش می دهد (۸/۹۱ درصد) و رضایت کاربران را درپی دارد (۱/۸۶ درصد)؛ به طوری که (۸/۷۱درصد) از کتابداران هرگز کتابی را که برای وجین درنظر گرفته شده مجدداً انبار نکرده اند (Dilerko and Cottlieb, ۲۰۰۳).
● موانع و دشواری ها
آن گونه که به نظر می رسد فرآیند وجین به نسبت دیگر کارکردهای کتابخانه کمتر مورد توجه قرارگرفته است. در پژوهشی که در این زمینه به وسیلة «انگلدینگر» انجام شد مشخص گردید از مجموع ۳۷۰ کتابخانة دانشگاهی مورد مطالعة وی، تنها ۷۷ واحد (حدود ۲۱درصد) از خط مشی مکتوب برای وجین منابع مرجع برخوردارند (Engelding, ۱۹۸۶: p. ۳۶۶ ۳۷۷) نداشتن وقت به دلیل کثرت کارهای روزمره و جاری، زمان بربودن کار وجین، تردید و دودلی در وجین عنوان های خاص یا منفرد یا به عبارت دیگر، ترس ازدست دادن عنوانی خاص به سبب احتمال مراجعة آتی به آن، نگرانی دربارة فقدان بودجة لازم برای جایگرینی کتاب های وجین شده، وجود استانداردهایی که بر حفظ مجموعه در سطح معینی به لحاظ کم ّی تأکید دارند و نیز، انس ذاتی کتابداران با کتاب از عمده ترین دلایل دشواری وجین شمرده شده اند (Dilerko and Gottlibe, ۲۰۰۳).
به علاوه، ملاحظات دیگری نیز وجود دارند که در خور توجه اند. «هری ویلیامز» به طور مطایبه آمیزی خاطرنشان می سازد: اقدام به وجین نیازمند دقت نظر، دانش و شناخت دقیق نسبت به مجموعه و مخاطبان آن است تا از وجین اقلام مفید و باارزش جلوگیری شود (Harry Willems, ۲۰۰۲: p. ۱۹). مواردی چون احاطه نداشتن بر موضوع، ناآگاهی از ارزش های ثانوی ّة یک اثر (مثلاً ارزش های هنری، چاپ، یا تصاویر منحصربه فرد یک اثر، یا ملاحظات تاریخی و نظایر آن) و دخالت دادن سلائق شخصی، چه بسا سبب از دست دادن بخش ارزشمندی از یک مجموعه گردد. چنین عواملی لازم می آورند که وجین، مطابق با خط مشی و سیاستی مدون و مشخص، توسط کارکنان حرفه ای کتابخانه و با نظارت یا مشورت متخصصان موضوعی صورت پذیرد.
همچنین، باید هوشیار بود که وجین دستاویزی برای حذف و سانسور موادی که مخالف عقاید شخصی یا گرایش های اجتماعی و سیاسی خاص ّی در جامعه باشند قرار نگیرد. این امر (بویژه در حوزه های دین و سیاست) به همان میزان که در مرحلة گزینش و انتخاب مهم است در هنگام وجین و در مورد موجودی کتابخانه نیز دارای اهمیت است. نیز ممکن است آثاری در حوزه ای خاص و دورانی خاص، با اقبال عمومی روبرو گردند و به همان سرعت نیز از سوی مخاطبان، طرد و به فراموشی سپرده شوند. کتابخانه ها که برای اقناع مخاطبان خود ناچار به تهیة این گونه آثار هستند باید آمادگی لازم برای وجین این گونه آثار را داشته باشند؛ ضمن آن که نسبت به ارزش های تاریخی و آرشیوی این گونه مواد باید دقت شود. [۳]
وجود کاستی هایی در دیگر بخش های کتابخانه نیز می تواند به طور غیرمستقیم بر فرآیند وجین اثر بگذارد. مواردی چون فهرستنویسی و رده بندی نادرست، جای دهی و قفسه بندی نامناسب و فقدان اطلاع رسانی مناسب در شناساندن و معرفی مجموعه به مخاطبان، موجبات وجین ناخواستة مواد را فراهم می آورد. مثلاً جالب است توجه شود «جولی بنکس» در مطالعة خود بر روی مجموعة علوم سیاسی کتابخانة «کنت» دریافت عناوینی که از جا گیری مناسبی در قفسه ها برخوردار نبودند (یعنی در بالاترین و پایین ترین ردیف قفسه ها قرار داشتند) بسیار کمتر از عناوینی که در طبقات میانی جای گرفته بودند مورد استفاده قرار گرفته اند .(Banks, ۲۰۰۲)
توجیه مخاطبان یا مسئولانی که کارکنان کتابخانه باید در مقابل آن ها پاسخگو باشند نیز از جمله مشکلات وجین عنوان شده؛ چرا که ممکن است از سوی برخی، این کار نوعی حیف ومیل اموال عمومی تلقی شود. به این منظور «کارن کلاپ فر» کتابدار کتابخانة منطقه ای ماساچوست غربی، پیشنهاد می کند: نمایشگاهی از آثار وجین شده تشکیل گردد، سیاست ها و استانداردهای کتابخانه در زمینه وجین تشریح شود، بر جنبه های مثبت وجین تأکید گردد و آمادگی لازم برای پاسخگویی کتابداران به انتقادات و سؤالات احتمالی کسب شود (Klopfer, ۲۰۰۳).
● وجین: چشم انداز آینده
در قسمت پیشین به برخی از مشکلات و دشواری های وجین اشاره گردید. روشن است که رویکرد ما به عنوان کتابدار یا اداره کنندگان کتابخانه، در این امر تعیین کننده است. آیا باید به وجین به منزلة گناهی اجتناب ناپذیر نگریست، یا فعالیتی دلپذیر که کتابخانه را از آرشیو محلی متمایز می سازد و پویایی و روزآمدی را برای کتابخانه، و رضایت خاطر را برای مخاطبان آن به ارمغان می آورد؟ همان گونه که «دیلوکو» و «گوتلیب» در پایان مقالة خود خاطرنشان می سازند، وجین را باید وظیفه ای حرفه ای دانست که نیاز به بالاترین درجة روشن بینی دارد، و بنابراین باید در مرکز مسئولیت های حرفه ای کتابدار قرار گیرد (Dilerko and Gottlieb, ۲۰۰۳).
بی گمان، زمانی که «گاردنر» در دو دهه پیش نقش شبکه ها را در دسترسی و سهیم شدن در منابع اطلاعاتی خاطرنشان می ساخت، نقش شبکة جهانی در تسهیل دسترسی به اطلاعات به این سان ملموس و پررنگ نبود. این امر موجب می شود تا کتابخانه ها با فراغ خاطر بیشتر و بدون نگرانی از تقاضای استفادة احتمالی از عنوانی خاص در آینده، نسبت به کنارگذاشتن مواد کم مصرف مجموعة خویش اقدام نمایند.
همان گونه که اشاره شد، یکی از عمده ترین دلایل وجین در کتابخانه ها
مشکلات ناشی از کمبود فضا، افزایش حجم انتشارات، و چگونگی ذخیره سازی مواد
بوده است. بیشتر آنچه تاکنون گفته شد نیز بر اجرای وجین در مورد آثار چاپی
تأکید دارند، اما امروزه و با وجود قالب های جدید ذخیره و بازیابی اطلاعات،
جایگاه وجین در روند فعالیت های کتابخانه ای چه می تواند باشد؟ یافته های
«بنکس» نشان داد که وجین مجموعة مورد مطالعة وی تأثیری در افزایش استفاده
از مواد باقی مانده نداشته است. او علت این امر را افزایش استفادة
دانشجویان از منابع الکترونیکی، به موازات کاهش استفاده از منابع چاپی می
داند (Banks, ۲۰۰۲). با این حال، در بارة جایگاه و چگونگی وجین در منابع
الکترونیکی و محیط شبکه ای پژوهش کمتری صورت پذیرفته. آنچه به اجمال در این
باب می توان ذکر کرد این که هرچند ممکن است کمبود فضا در شمار نگرانی های
اساسی کتابخانه های آینده قلمداد نگردد، اما بی گمان مسئلة افزایش حجم
انتشارات به قو ّت خود باقی است و شتابی مضاعف نیز خواهد یافت. به واقع در
عصری که از سوی بسیاری، عصر «انفجار و آلودگی اطلاعات» خوانده شده، دستیابی
به منابعی که روزآمدترین، معتبرترین و سازمان یافته ترین اطلاعات را به
مخاطبان خود ارائه دهند، همچنان نیاز اساسی کاربران امروز و فردا خواهد
بود. در چنین محیطی وجین کردن، هرچه بیشتر با امر ارزیابی و توسعة مجموعه
پیوند خواهد یافت و در این روند نقش اساسی خواهد داشت.
مسعود بهمن آبادی
منابع
تامپسون، جیمز (۱۳۶۶) تاریخ اصول کتابداری. ترجمه محمود حقیقی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ص ۵۴.
گاردنر،
ریچارد ک. (۱۳۷۶) مجموعه سازی: پیدایش، گزینش و گسترش مواد کتابخانه ای.
ترجمه اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، ص
۳۱۳ـ۳۱۱.
موکهرجی، ا. ک. (۱۳۶۸) تاریخ و فلسفه کتابداری. ترجمه اسدالله آزاد، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، ص ۱۹۳.
Banks, Julie (۲۰۰۲) "Weeding book collection in the age of the Internet", Collection Building, Volume ۲۱ Number ۳ pp. ۱۱۳ ۱۱۹.
Bernholz,
Charles D.(۱۹۹۷) "Weeding the Reference Collection: A Review of the
Literature", Katharine Sharp Review, ISSN ۱۰۸۳ ۵۲۶۱, No. ۵.
Boon, Belinda (۱۹۹۵) Weeding the Library Collection: The REW Method of Weeding, Texas State Library. Available at:
http://www.shsu.edu/~lis_fwh/crew
Dilevko,
Juris; Gottlieb, Lisa (۲۰۰۳) "Weed to achieve: a fundamental part of
the public library mission?" Library collection, Acquisition, and
Technical Services, Volume ۲۷, Issue, ۱, Pages ۷۳ ۹۶.
Engeldinger, E. A. (۱۹۸۶) "Wedding of academic library reference collection: a survey of current practice", RQ ۲۵:۳, pp.۳۶۶ ۳۷۱.
Ettelt, H. (۱۹۹۲) "Accountability in book acquisition and weeding", Reference Librarian, ۳۸, p. ۲۵۷ ۲۵۹.
Hardin, G. (April, ۱۹۴۷) "Doctrine of Sufferance in the Library", College and Research Libraries, ۸, p. ۱۲۰ ۱۲۴.
Kentucoky Depqrtment for Libraries & Archives (May/June ۲۰۰۱) Selection Notes Growing a Healthy Library, Volume ۶, Issue ۳.
Klopfer Karen (۲۰۰۳) Weed it for an attractive and useful collection Prepared by, Librarian, Berkshire Sub region. Available at:
http://www.wmrls.org/services/colldev/weed_it.Html
McKee,
p. (۱۹۸۱) "Weeding the Forest Hill Branch of the Toronto Public Library
by the Slote method: a test case", Library Research ۳, pp. ۲۸۳ ۳۰۱ (p.
۲۹۸).
Segal, J. P. (۱۹۸۰) Evaluating and weeding collection: Library
weeding methods (۴th ed.), Libraries Unlimited, Englewood, CO, pp. ۴۹
۵۰.
Trueswell, R. W. (۱۹۶۵) "A quantitative measure of user
circulation requirements and its possible effect on stack thinning and
multiple copy determination", American Documentation, ۱۶(۱), p. ۲۰ ۲۵.
Willems, Harry (Jan/ Feb ۲۰۰۲) "I Weed Flowers, NotBooks: Books I Hate to Weed", Library Talk, Vol. ۱۵ Issue ۱,p ۱۹.
پیوست ۱:
آیین نامه وجین کتاب
در سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
مقدمه
اگر
کتابخانه را به عنوان یک پیکرة زنده در نظر بگیریم که در آن سلول های مرده
جای خود را به سلول های جدید می دهند و این فرآیند جریان حیات و طراوت را
در این پیکره تضمین می نماید. به روشنی می توان دریافت که فرآیند مجموعه
سازی نیز با بهره گیری از عوامل تعیین کننده بر طبق نیازهای جامعه استفاده
کننده ـ به عنوان کانون فعالیت ها ـ باید به گونه ای باشد که کتاب های زاید
و بی استفاده (سلول مرده) جای خود را به کتاب های جدید که با وسواس عمیق
نیازسنجی انتخاب شده اند (سلول زنده) بدهند و «وجین» گردند.
پرواضح است
که وجین جریان معکوس گزینش مواد است با همان ظرافت ها و حساسیت ها، بدان
معنی که در گزینش مواد ما به دنبال فراهم آوری و تهی ّه منابعی هستیم که بر
طبق سیاست های کتابخانه و دربرگیرندة نیازهای استفاده کنندگان می باشد و
در وجین به دنبال منابع زاید و بدون استفاده بوده تا از مجموعه خارج و فضای
لازم برای رشد مجموعه فراهم گردد.
به هر حال با توج ّه به اهمی ّت
موضوع آیین نامه ذیل با بهره گیری از معیارهای عملی رایج به عنوان یک
راهنما جهت وجین مجموعه کتابخانه مرکزی و کتابخانه وابسته به آستان قدس
رضوی تهیه شده است.
مادة ۱. تعریف
وجین فرآیندی است که از طریق آن کتاب های زاید و یا بی استفاده از مجموعه خارج و به انبار منتقل می گردد.
مادة ۲. هدف
از
آنجا که مجموعه کتابخانه یک ارگانیسم در حال رشد محسوب می گردد، لذا از
طریق وجین از انباشته شدن کتاب های زاید و بی استفاده جلوگیری نموده، فضای
لازم برای کتاب های جدید و رشد مجموعه فراهم می گردد.
مادة ۳. اهمیت
اگر
مدام بر مجموعه اضافه شود و هیچ چیز از آن کم نشود ـ به استثنای آنچه
ناپدید و یا ربوده شده است ـ زمانی می رسد که دیگر جایی برای اقلام (تازه)
وجود نخواهد داشت. اما مهم تر از آن زمانی فرا خواهد رسید که دسترسی به
مواد مجموعه چنان برای استفاده کنندگان دشوار می شود که نمی توانند آنچه را
می خواهند بیابند و احتمال دارد روی هم رفته دست از بهره جویی از مجموعه
بردارند.
ماده ۴. معیارها و ضوابط
۴ـ۱. وضع ظاهری: کتاب های مندرس با
وضع و شرایط نامناسب را می توان از مجموعه خارج نمود، اما در صورتی که از
کتاب های پرمراجعه می باشند باید با نسخه های جدید جایگزین گردند.
۴ـ۲.
نسخه تکراری: این مورد مربوط به کتاب هایی است که بنا به شرایط و موقعیت
زمانی از عناوین پرمراجعه بوده اند و بنابراین از آن ها نسخه های تکراری
تهیه و در مجموعه قرار داده شده است، اما در شرایط فعلی اهمی ّت موضوعی خود
را از دست داده اند و یک نسخه از آن نیز در مجموعه کفایت می نماید. لذا
نسخه های تکراری باید از مجموعه وجین شوند به عنوان مثال عناوینی که مربوط
به وقایع سیاسی که در زمان خود بحث داغ جامعه بوده اند و اکنون با گذشت
زمان اهمیت خود را تا حد زیادی از دست داده اند.
تبصره: کتاب هایی که بدون دلیل بیش از حد لزوم نسخه های تکراری آن ها در مجموعه موجود است نیز شامل این مقوله می گردند.
۴ـ۳.
ویرایش های کهنه تر و منسوخ: این معیار بیشتر در خصوص کتب علمی صدق می کند
که ویرایش قدیمی با ورود ویرایش جدیدتر منسوخ می گردد، لازم است که ویرایش
قدیمی از مجموعه وجین شود.
۴ـ۴. محتوای قدیمی و کم ارزش: بعضی از کتاب
های علمی پس از مرور سال ها، اعتبار محتوایی خود را از دست می دهند و کم
ارزش می گردند مثلاً در مورد زبآن های برنامه نویسی و علوم کامپیوتری عمر
محتوایی و تاریخ مصرف کتاب ها به سرعت منقضی می گردد. به عنوان نمونه زبان
برنامه نویسی cobol و کتاب های مربوط به نسل اول رایانه ها امروزه چندان
مورداستفاده قرار نمی گیرند و باید از مجموعه وجین شوند.
تبصره: در بعضی از رشته های فنی و تخصصی نظر کارشناسان موضوعی در مورد کتاب های نامزد وجین بسیار ضروری است.
۴ـ۵.
میزان استفاده: با بررسی تعداد دفعات استفاده و یا به امانت رفتن یک کتاب
می توان دریافت که چه کتابهایی بسیار کم استفاده و یا بی استفاده بود و
واجد شرایط وجین می باشند. در بخش گردش و امانت می توان از طریق بررسی برگه
های امانت کتاب و در صورتی که از رایانه استفاده می شود از طریق خروجی های
آماری به میزان استفادة منابع پی برد و کتاب هایی را که در طول سال به
امانت نرفته اند از مجموعه وجین کرد.
در تالارهای مطالعه قفسه باز که
کتاب ها به امانت نمی روند می توان از نشانه گذاری دفعات استفاده بر روی
عطف کتاب یا برگه های خاصی که در داخل کتاب بر روی جلد نصب می شوند به
تعداد دفعات استفادة کتاب در طول مد ّت خاصی پی برد و کتاب های بدون علامت
را از مجموعه وجین نمود.
تبصره ۱: در کلی ّة حالات مادة ۴ کتاب های خط ّی و چاپ سنگی مستثنی می باشند.
تبصره ۲: در کلی ّة حالات مادة ۴ وجود حداقل دو نسخه از هر عنوان کتاب در مخزن مادر ضروریست.
مادة ۵. نیروی انسانی
به
نظر می رسد کتابداران هر بخش بهترین افراد جهت انجام وجین باشند، زیرا
اولاً بیشتر از سایرین با مجموعه خود آشنا هستند، ثانیاً بهتر از دیگران از
نیازهای مراجعه کنندگان خود آگاه می باشند.
درخصوص اعمال اصلاحات نظیر
حذف شماره های اموالی مربوط از کامپیوتر و اصلاح شماره ها در دفاتر ثبت و
پشت کارت های مادر نیروهایی به صورت پروژه ای تحت نظارت ادارة خدمات
کتابداری انجام وظیفه می نمایند.
مادة ۶. روش کار
هریک از بخش ها که
مستقیماً با مراجعه کننده در تماس می باشند و تعطیلی بخش به مصلحت نمی
باشد، مجموعه به ترتیب رده های موضوعی قرنطینه شده و کتاب ها مورد بررسی و
وجین قرار می گیرند و در عین حال نباید از خدمات روزمره خود بازبمانند.
مادة ۷. پس از وجین
کتاب
های وجین شده از اموال بخش مربوط خارج گردیده و تحویل انبار می گردد تا پس
از ثبت در دفاتر انبار به صورت موضوعی طبقه بندی و با اولویت نیاز سایر
بخشها و کتابخانه های وابسته آستان قدس رضوی و آیین نامة مصوب اهدای کتاب
مورد بهره بردای قرار گیرند.
بدیهی است مراحل انتقال شماره های اموالی
کتاب های وجین شده از دفاتر بخش های مبدأ به دفاتر بخش ها و کتابخانه های
وابسته مقصد، توسط ادارة خدمات کتابداری صورت خواهد پذیرفت.
این آیین نامه در ۷ ماده و ۴ تبصره در تاریخ ۱۹/۷/۱۳۷۹ به تصویب هیئت مدیرة محترم کتابخانه مرکزی رسیده است.
پیوست ۲:
سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد
آستان قدس رضوی
«فرم وجین»
کتابخانه
به عنوان یک نهاد فرهنگی ضروری است جهت پویایی، کارآیی و روزآمدبودن
همواره منابع مجموعه خود را با کیفیت مطلوب حفظ نماید. وجین به عنوان بخشی
از این فرآیند همیشه مدنظر کتابخانه ها می باشد. کمیته گزینش مواد سازمان
به جهت هماهنگی و یکپارچگی امر وجین با در نظر داشتن معیارهای ذیل برابر
آیین نامه مربوط اقدام به تدوین فرم وجین به شرح ذیل نموده است. بنابراین
کتابداران با دست مایه قراردادن آیین نامه وجین و تکمیل این فرم جامعه
استفاده کننده را در دستیابی به منابع و مواد جدید و استفاده از مجموعه
یاری رسانند: ۱ کهنگی و منسوخ شدن محتوا به لحاظ دریافت ویرایش های جدیدتر،
ارائه افکار و ایده های نو در حیطة آن علم
۲ نسخه های مکرر: وجود نسخه های تکراری و مازاد
۳ فرسودگی و نقصان: به لحاظ فیزیکی، غیرقابل صحافی و مرمت و نیز پارگی و مخدوش بودن بخش هایی از کتاب
۴ عدم استفاده: حداقل سه سال مورد استفاده قرار نگرفته باشد
۵ «مورددار» بودن: به لحاظ مسائل دینی، اخلاقی، سیاسی، تصاویر و...
تبصره: مورد اشکال با ذکر صفحه در خانه مربوطه مشخص شود.
